Kordian Juliusza Słowackiego – Streszczenie Szczegółowe

„Kordian” Juliusza Słowackiego to jeden z najważniejszych dramatów polskiego romantyzmu, stanowiący nie tylko porywającą opowieść o losach tytułowego bohatera, ale także głęboką refleksję nad kondycją narodu polskiego po upadku powstania listopadowego, polemikę z mesjanistyczną wizją Adama Mickiewicza i wnikliwe studium psychologiczne młodego człowieka poszukującego sensu życia i idei, której mógłby się poświęcić.

Motto: Dramat rozpoczyna się mottem z wcześniejszej powieści poetyckiej Słowackiego, „Lambro”. Nawiązuje ono do poezji tyrtejskiej, wzywającej do walki, i przywołuje postać greckiego patrioty mobilizującego rodaków przeciw Turkom. Od początku Słowacki sygnalizuje temat walki, poświęcenia i wierności ideom.

Przygotowanie (Scena w Chacie Czaroksiężnika Twardowskiego w Karpatach, noc sylwestrowa 1799)

• Kontekst: W symboliczną noc przełomu wieków, siły piekielne (Diabły, Czarownice, Szatan) zbierają się na Łysej Górze, aby ukształtować przyszłość nadchodzącego stulecia, które ma należeć do nich.
• Kreacja Przywódców: W diabelskim kotle, niczym w alchemicznym procesie, „tworzone” są postacie historyczne – przywódcy powstania listopadowego. Choć nazwiska nie padają wprost, aluzje są czytelne:
  • Gen. Józef Chłopicki: Krytykowany za dyktatorskie zapędy, bierność i ugodowość wobec Rosjan.
  • Ks. Adam Jerzy Czartoryski: Uosobienie nadmiernej ostrożności, wiary w dyplomację zamiast walki.
  • Gen. Jan Skrzynecki: Symbol niezdecydowania i niewykorzystanych szans militarnych.
  • Julian Ursyn Niemcewicz: Poeta-autorytet, który zamiast zagrzewać do walki, hamował zapał powstańców („starzec jak skowronek”).
  • Joachim Lelewel: Historyk o zmiennych poglądach, niezdolny do zdecydowanego przywództwa.
  • Gen. Jan Krukowiecki: Obwiniany o kapitulację Warszawy.
• Cel Sceny: Słowacki dokonuje tu druzgocącej krytyki elit politycznych i wojskowych powstania, sugerując, że ich klęska była niejako „zapisana” przez siły zła, wynikając z ich wad charakteru i błędów strategicznych.
• Interwencja Boska: Scenę kończy pojawienie się Archanioła, który modli się do Boga o litość nad Polską, wskazując na dwojaką możliwość jej losu: całkowitą zagładę lub odrodzenie przez walkę i ofiarę.

Prolog (Dyskusja Trzech Osób Prologu)

• Kontekst: Ta część stanowi swoisty manifest programowy Słowackiego i polemikę z innymi wizjami roli poezji w zniewolonym narodzie.
• Pierwsza Osoba (Głos Mickiewicza): Reprezentuje poezję mesjanistyczną – dającą ukojenie, pocieszenie w cierpieniu, usypiającą naród wizją duchowego triumfu przez męczeństwo, ale nie wzywającą do czynu.
• Druga Osoba (Głos przeciwników Mickiewicza): Krytykuje poezję „płaczącą” i bezsilną, nawołuje do odrzucenia fałszywych proroków i szukania bardziej aktywnych dróg.
• Trzecia Osoba (Głos Słowackiego): Odrzuca zarówno mesjanistyczne pocieszenie, jak i bezpłodną krytykę. Proponuje poezję tyrtejską – budzącą ducha walki, wskrzeszającą pamięć o prawdziwych bohaterach narodowych, mobilizującą do aktywnego działania i poświęcenia. To zapowiedź idei winkelriedyzmu.

Akt I (Młodość Kordiana)

• Scena I (Dziedziniec wiejskiego dworu):
  • Portret Kordiana: Poznajemy 15-letniego Kordiana, pogrążonego w egzystencjalnym bólu („jaskółczy niepokój”, „choroba wieku”). Jest nadwrażliwy, rozczarowany światem, pozbawiony celu, odczuwa nudę i pustkę. Rozważa sens samobójstwa przyjaciela i własną gotowość do takiego kroku. Jego stan psychiczny odzwierciedla jesienny pejzaż. Modli się do Boga o cel w życiu.
  • Opowieści Grzegorza: Stary sługa Grzegorz, chcąc wyrwać panicza z apatii, opowiada mu trzy historie, symbolizujące różne drogi życiowe:
    • Bajka o Janku, co psom szył buty: Opowieść o sprycie, zaradności i możliwościach awansu społecznego dzięki pracy i szczęśliwemu trafowi (model pragmatyczny).
    • Wspomnienia z Egiptu (kampania Napoleońska): Obraz żołnierskiego poświęcenia w imię wolności, walki uszlachetniającej i dającej poczucie sensu (model heroiczny).
    • Historia Kazimierza (niewola rosyjska): Przykład honorowej, choć samobójczej, śmierci w akcie buntu przeciwko zniewoleniu (model tyrtejski/ofiarny).
  • Reakcja Kordiana: Opowieści na krótko przyciągają jego uwagę, ale nie rozwiewają jego wewnętrznego mroku. Pozostaje bierny i zniechęcony.
• Scena II (Spacer w ogrodzie z Laurą):
  • Niespełniona Miłość: Kordian wyznaje miłość Laurze, starszej od siebie kobiecie. Jego uczucie jest idealistyczne, żarliwe, typowo romantyczne. Laura traktuje go protekcjonalnie, z dystansem, bardziej jak młodszego brata. Czyta jego list sugerujący myśli samobójcze i karci go, co Kordian odbiera jako brak zrozumienia i pogłębienie swojej samotności.
  • Pogłębiający się Kryzys: Rozmowa z Laurą utwierdza Kordiana w poczuciu wyobcowania i zawodu miłosnego. Jej próby pocieszenia są nieskuteczne. Po jej odejściu, Kordian podejmuje próbę samobójczą (strzela do siebie).
• Scena III (Pokój Laury):
  • Spóźniona Refleksja: Laura samotnie rozmyśla o Kordianie, zaczyna żałować swojego chłodu i dostrzegać głębię jego uczuć. Jej niepokój rośnie, gdy Kordian nie wraca.
  • Tragiczna Wiadomość: Powrót samego konia Kordiana, a następnie pojawienie się Grzegorza z informacją o (jak się później okaże, nieudanej) próbie samobójczej chłopca, kończy akt dramatycznym akcentem.

Akt II („Wędrowiec”, Rok 1828)

Ten akt przedstawia podróż Kordiana po Europie, która staje się dla niego serią bolesnych rozczarowań i konfrontacji młodzieńczych ideałów z cyniczną rzeczywistością.

• Londyn (James Park):
  • Refleksja nad Przeszłością: Kordian, noszący bliznę po próbie samobójczej (znak Kaina?), szuka ukojenia w naturze.
  • Konfrontacja z Materializmem: Rozmowa z Dozorcą parku obnaża wszechwładzę pieniądza w angielskim społeczeństwie – za pieniądze można kupić wszystko, nawet szacunek (symbolika trzech krzeseł dla lorda) czy miejsce w parlamencie. Widok bankruta utwierdza Kordiana w przekonaniu o fałszu i powierzchowności tego świata.
• Dover (Na Skale nad Morzem):
  • Poezja a Rzeczywistość: Kordian czyta „Króla Leara” Szekspira, podziwiając mistrzostwo poetyckie w kreowaniu iluzji (opis przepaści dla niewidomego Gloucestera). Dochodzi jednak do gorzkiego wniosku, że poezja, choć piękna, jest tylko ułudą, a prawdziwe życie i działanie są ważniejsze. To kolejny etap odchodzenia od czysto romantycznych uniesień.
• Włochy (Willa, z Wiolettą):
  • Test Uczuć: Kordian wystawia na próbę miłość pięknej Wioletty. Udając na przemian bogacza i bankruta, demaskuje jej interesowność i chciwość. Kiedy myśli, że jest biedny, Wioletta go porzuca; gdy dowiaduje się o jego rzekomej wygranej, znów wyznaje mu miłość.
  • Rozczarowanie Miłością: To doświadczenie brutalnie rozwiewa jego idealistyczne wyobrażenia o miłości romantycznej. Porzuca Wiolettę z pogardą.
• Watykan (Audiencja u Papieża):
  • Zderzenie Idei z Polityką: Kordian, „potomek Sobieskich”, przybywa do Papieża (Grzegorza XVI) z symboliczną garścią polskiej ziemi, prosząc o błogosławieństwo i wsparcie dla cierpiącego narodu.
  • Cynizm Władzy Duchowej: Papież okazuje się politykiem dbającym o dobre relacje z carem. Ignoruje prośby Kordiana, radzi Polakom posłuszeństwo („Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą”), wychwala cara i grozi klątwą w razie buntu. Papieska papuga powtarzająca bezmyślnie „Alleluja” symbolizuje pustkę i formalizm religijnych gestów pozbawionych moralnej treści.
  • Ostateczne Rozczarowanie: Wizyta w Watykanie jest dla Kordiana druzgocącym ciosem, podważającym wiarę w autorytet moralny Kościoła i jego rolę jako obrońcy uciśnionych.
• Mont Blanc (Szczyt Alpejski):
  • Kulminacja Przemiany: Na najwyższym szczycie Europy, w miejscu symbolicznym, Kordian przeżywa głęboką wewnętrzną transformację. Monolog Kordiana jest jednym z kluczowych momentów dramatu.
  • Analiza Przeszłości i Odkrycie Celu: Bohater dokonuje bilansu swojego życia – odrzuca młodzieńcze marzenia, wspomina doznane rozczarowania (miłość, poezja, religia). Czuje się wyobcowany („posąg człowieka na posągu świata”), ale jednocześnie doświadcza poczucia mocy i jedności z naturą i Bogiem.
  • Narodziny Idei Winkelriedyzmu: W akcie iluminacji Kordian odnajduje sens swojego istnienia w idei poświęcenia dla ojczyzny. Formułuje hasło: „Polska Winkelriedem narodów!”. Arnold Winkelried był legendarnym szwajcarskim bohaterem, który miał skierować na siebie uderzenie włóczni wroga, tworząc wyłom w jego szeregach i umożliwiając zwycięstwo rodakom. Dla Kordiana oznacza to Polskę jako naród, który poprzez aktywną walkę i ofiarę (nawet skazaną na klęskę) otworzy drogę do wolności innym uciemiężonym narodom Europy. Jest to świadoma polemika z Mickiewiczowską ideą Polski jako Chrystusa narodów (bierne męczeństwo).
  • Decyzja o Działaniu: Kordian postanawia działać, nawet w pojedynkę. Czuje się powołany do przewodzenia narodowi. Symboliczna chmura unosi go i przenosi z powrotem do Polski, gotowego do realizacji swojej misji.

Akt III („Spisek Koronacyjny”, Warszawa 1829)

Ten akt ukazuje próbę realizacji winkelriedowskiej idei przez Kordiana w konfrontacji z polską rzeczywistością i własnymi słabościami.

• Sceny I-III (Plac Zamkowy, Katedra podczas koronacji Cara Mikołaja I na króla Polski):
  • Obraz Społeczeństwa: Sceny te ukazują podzielone i w dużej mierze bierne społeczeństwo warszawskie. Tłum jest zróżnicowany: jedni gapią się z ciekawością, inni (jak Szlachcic) krytykują cara za łamanie konstytucji, jeszcze inni (jak Żołnierz śpiewający buntowniczą pieśń) wyrażają sprzeciw, ale większość jest pasywna lub nawet serwilistyczna (okrzyki „Niech żyje!”, walka o sukno z trybuny carskiej – aluzja do rozrywania szat Chrystusa).
  • Symboliczne Wydarzenia: Sama koronacja (car przysięgający na złamaną konstytucję), brutalność władzy (książę Konstanty tratujący dziecko) oraz pojawienie się Nieznajomego (być może Diabła lub symbolicznego Mściciela) śpiewającego pieśń o winie przemienionym w krew, tworzą atmosferę grozy i zapowiadają tragiczne wydarzenia.
• Scena IV (Podziemia Katedry św. Jana – Zebranie Spiskowców):
  • Plan Zabójstwa Cara: W rocznicę powstania listopadowego (lub w noc koronacyjną, wg innych interpretacji), grupa spiskowców (w maskach, hasło „Winkelried”) spotyka się, by zaplanować zabójstwo cara i jego rodziny.
  • Spór Ideowy: Wywiązuje się gorący spór między zwolennikami zamachu a jego przeciwnikami.
    • Prezes (prawdopodobnie aluzja do J.U. Niemcewicza): Reprezentuje starsze pokolenie, konserwatyzm i legalizm. Argumentuje przeciwko spiskowi, powołując się na tradycję (trumny królów polskich w podziemiach), prawa boskie (zakaz królobójstwa) i historię (car jest legalnym, choć narzuconym, władcą). Ostrzega przed moralnymi konsekwencjami i skazą na honorze narodu.
    • Ksiądz: Popiera stanowisko Prezesa, używając argumentów religijnych.
    • Podchorąży (Kordian): Płomiennie nawołuje do zemsty, przypomina carskie zbrodnie i okrucieństwo. Reprezentuje młode pokolenie, gotowe do radykalnych czynów w imię wolności.
  • Głosowanie i Klęska Spisku: Głosowanie (kule za zamachem, grosze przeciw) kończy się fiaskiem – większość spiskowców opowiada się przeciwko zabójstwu cara.
  • Decyzja Kordiana: Rozczarowany tchórzostwem i niezdecydowaniem towarzyszy, Kordian zrywa maskę, ujawniając swoją tożsamość. Oskarża ich o zdradę idei i postanawia sam dokonać zamachu, poświęcając swoje życie dla narodu („Jam jest Kordian, odtąd sam jeden!”).
• Scena V (Zamek Królewski – Próba Zamachu):
  • Wewnętrzna Walka: Kordian z karabinem przemierza komnaty zamku, kierując się do sypialni cara. Jego determinacja słabnie w miarę zbliżania się do celu. Zaczyna walczyć nie z zewnętrznymi przeszkodami, ale z własnym sumieniem i lękiem.
  • Personifikacja Wątpliwości: Pojawiają się Strach i Imaginacja – alegoryczne postaci będące projekcją wewnętrznych rozterek Kordiana. Podsuwają mu wizje (królewska korona we krwi, walące się trumny królów), które uświadamiają mu grozę królobójstwa, jego moralną dwuznaczność i sprzeczność z narodową tradycją.
  • Ostateczna Klęska: Kordian pokonuje strach fizyczny, ale ulega sile własnych wątpliwości moralnych i psychicznego wyczerpania. Pada zemdlony tuż przed drzwiami sypialni cara, w momencie gdy biją dzwony na jutrznię.
  • Odkrycie: Car wychodzi z sypialni, znajduje Kordiana i domyśla się jego zamiarów. Rozkazuje go aresztować i rozstrzelać. Klęska Kordiana nie wynika z braku odwagi, lecz z przerastającej go psychicznej i moralnej presji czynu.
• Scena VI (Szpital Wariatów):
  • Degradacja Idei: Kordian trafia do szpitala psychiatrycznego. Scena ta ma na celu ostateczne złamanie bohatera i zdyskredytowanie jego idei.
  • Konfrontacja z Doktorem (Szatanem): Do Kordiana przychodzi Doktor, będący wcieleniem Szatana (Mefistofelesa). Jego celem jest wmówienie Kordianowi, że jego poświęcenie, idea winkelriedyzmu i cała misja były jedynie objawami choroby psychicznej.
  • Parodia Ideałów: Doktor przedstawia Kordianowi dwóch innych pacjentów:
    • Jeden uważa się za krzyż, na którym umarł Chrystus – parodia idei mesjanistycznego cierpienia.
    • Drugi wierzy, że podtrzymuje niebo palcem – parodia oświeceniowej wiary w rozum i jednostkową moc sprawczą.
  • Cel Szatana: Poprzez te groteskowe przykłady, Doktor chce udowodnić Kordianowi absurdalność jego własnych przekonań i sprowadzić jego patriotyczny zryw do poziomu urojeń szaleńca. Cynicznie podsumowuje polskie cierpienia jako „materiał do poematu”. Walkę ideową przerywa nadejście Wielkiego Księcia Konstantego.
• Scena VII (Plac Saski):
  • Kaprys Tyrana: Książę Konstanty, znany z brutalności, początkowo chce okrutnie ukarać Kordiana. Zmienia jednak zdanie i dla własnej próżności oraz chęci zaimponowania bratu (carowi) i zgromadzonym, stawia Kordianowi karkołomne wyzwanie.
  • Koński Skok: Kordian ma konno przeskoczyć nad ustawionymi w szeregu karabinami z nasadzonymi bagnetami. Udaje mu się to, co wzbudza podziw i chwilową łaskę Konstantego. Scena ukazuje absurdalność i okrucieństwo władzy zaborczej, gdzie o życiu decyduje kaprys tyrana. Mimo sukcesu Kordiana, car podtrzymuje wyrok śmierci.
• Scena VIII (Cela Klasztorna – Więzienie):
  • Spowiedź: Kordian odbywa ostatnią spowiedź. Wyraża żal z powodu samotności, poczucia zdrady przez naród, ale jednocześnie potwierdza swoją wiarę w słuszność poświęcenia i przynależność do grona bohaterów ojczyzny.
  • Pożegnanie z Grzegorzem: Odwiedza go wierny Grzegorz. Modli się za Kordiana, wspomina jego bliznę jako „znak szatański”. Kordian prosi, by Grzegorz nadał jego imię swojemu wnukowi, co jest symbolicznym gestem przekazania pamięci i idei. Przychodzi oficer z księdzem, by zaprowadzić Kordiana na egzekucję.
• Scena IX (Zamek Królewski – Pokój Cara):
  • Konflikt Braci: Car Mikołaj I w pysznym monologu snuje wizje swojej absolutnej władzy nad Europą i upokorzoną Polską. Dochodzi do gwałtownej kłótni z bratem, Wielkim Księciem Konstantym, który domaga się ułaskawienia Kordiana (być może z podziwu dla jego odwagi lub by ocalić „swojego” żołnierza).
  • Szantaż i Ułaskawienie: Bracia wypominają sobie wzajemne zbrodnie i podłości. Konstanty szantażuje cara groźbą buntu wojska, które jest mu wierne. Przerażony Mikołaj I ustępuje i niechętnie podpisuje ułaskawienie dla Kordiana. Los bohatera zależy od cynicznej gry politycznej tyranów.
• Scena X (Plac Marsowy – Egzekucja):
  • Napięcie i Niepewność: Trwają przygotowania do egzekucji. Kordian zostaje pozbawiony szlachectwa, odmawia przyjęcia opaski na oczy. Staje przed plutonem egzekucyjnym. W tłumie panuje napięcie i żal.
  • Otwarte Zakończenie: W ostatniej chwili niektórzy dostrzegają pędzącego adiutanta z carskim rozkazem ułaskawienia. Jednak oficer dowodzący egzekucją zdaje się go nie widzieć (lub nie chce widzieć). Podnosi rękę, by dać znak do strzału… Dramat urywa się w momencie najwyższego napięcia, pozostawiając los Kordiana nieznanym.

Podsumowanie i główne przesłanie:

„Kordian” to dramat o tragicznym losie jednostki wybitnej, która podejmuje próbę samotnej walki o wolność narodu wbrew przeciwnościom zewnętrznym (bierne społeczeństwo, okrutny zaborca) i wewnętrznym (własne lęki, rozterki moralne). Kordian ewoluuje od biernego, pogrążonego w Weltschmerzu młodzieńca, przez rozczarowanego podróżnika, do świadomego ideologa winkelriedyzmu i niedoszłego królobójcy. Jego klęska jest złożona – wynika zarówno z niedojrzałości i psychicznej słabości bohatera, jak i z nieprzygotowania społeczeństwa do radykalnych czynów. Słowacki krytykuje bierność narodu i jego przywódców, ale jednocześnie ukazuje ogromną trudność i moralną cenę rewolucyjnego czynu. Dramat, poprzez otwarte zakończenie, stawia pytania o sens indywidualnego poświęcenia, o realne możliwości walki i o przyszłość Polski, pozostawiając je bez jednoznacznej odpowiedzi. Jest to arcydzieło psychologizmu romantycznego i niezwykle ważny głos w dyskusji o polskich drogach do niepodległości.