Henryk Sienkiewicz – Quo Vadis – Szczegółowe streszczenie

Powieść „Quo Vadis” Henryka Sienkiewicza przenosi czytelnika do Rzymu za czasów panowania cesarza Nerona, ukazując zderzenie dwóch światów: pogańskiego, dekadenckiego Rzymu i rodzącego się chrześcijaństwa.

Początek intrygi i miłość Winicjusza

Historia rozpoczyna się, gdy Marek Winicjusz, młody rzymski patrycjusz i trybun wojskowy, powraca do Rzymu po wojnie w Azji Mniejszej. Podczas rekonwalescencji po zranieniu ręki, gości w domu Aulusa Plaucjusza i jego żony Pomponii Grecyny. Tam spotyka Ligię (właściwie Kallinę), królewską córkę Ligów, wziętą jako zakładniczkę i wychowywaną przez Plaucjuszów. Winicjusz zakochuje się w niej od pierwszego wejrzenia, urzeczony jej urodą i niewinnością, gdy podgląda ją myjącą się przy ogrodowej fontannie.

Nie mogąc bez niej żyć, zwierza się ze swego uczucia wujowi, Petroniuszowi – estecie, arbitrowi elegancji i wpływowemu doradcy Nerona. Petroniusz, początkowo traktujący miłość siostrzeńca z lekkim przymrużeniem oka, obiecuje mu pomóc zdobyć dziewczynę. Razem udają się z wizytą do domu Aulusów. Winicjusz próbuje wyznać Ligii miłość w ogrodzie, jednak dziewczyna jest zaniepokojona jego natarczywością. Petroniusz zauważa, że Aulusowie, ludzie stateczni i ceniący tradycyjne wartości, nie oddadzą mu Ligii dobrowolnie, zwłaszcza że Pomponia wydaje się być chrześcijanką, wierząc w jednego Boga, co zaskakuje Petroniusza.

Porwanie ligii i pierwsze zetknięcie z brutalnością Rzymu

Petroniusz, wykorzystując swój wpływ na Nerona, podstępem doprowadza do tego, że cezar rozkazuje sprowadzić Ligię na dwór jako zakładniczkę państwową, rzekomo by oddać ją pod opiekę Winicjusza. Aulus Plaucjusz i Pomponia Grecyna są zrozpaczeni, ale bezsilni wobec woli cezara. Ligia, wraz ze swoim wiernym sługą, olbrzymim Ligiem Ursusem, oraz orszakiem służebnic chrześcijanek, trafia do pałacu Nerona pod opiekę Akte, dawnej kochanki cezara, kobiety dobrej i współczującej.

Ligia jest przerażona perspektywą życia na zepsutym dworze Nerona i uczestnictwa w rozpustnych ucztach. Akte stara się ją chronić i przygotowuje do uczty, na której obecny jest także Winicjusz. Młody patrycjusz, upojony winem i pożądaniem, staje się coraz bardziej natarczywy wobec Ligii. Przerażoną dziewczynę przed jego napastliwością ratuje interwencja Ursusa, który siłą wyprowadza ją z uczty.

Ucieczka i poszukiwania

Ligia, nie chcąc stać się nałożnicą Winicjusza i obawiając się o swoje życie oraz czystość na dworze Nerona, postanawia uciec. Z pomocą Ursusa i innych chrześcijan plan zostaje zrealizowany: podczas gdy niewolnicy Winicjusza niosą ją w lektyce do jego domu, Ursus wraz z towarzyszami odbija ją w tłumie. Winicjusz, dowiedziawszy się o stracie Ligii, wpada we wściekłość i w gniewie zabija starego niewolnika Gula, który go wychowywał.

Rozpoczynają się gorączkowe poszukiwania. Winicjusz podejrzewa nawet Nerona o porwanie dziewczyny. Akte odradza mu szukania pomocy u cezara, gdyż Poppea, żona Nerona, zazdrosna o jej urodę, mogłaby oskarżyć Ligię o czary, zwłaszcza po niedawnej chorobie i śmierci córeczki Nerona, Augusty. Petroniusz, chcąc pomóc siostrzeńcowi, angażuje do poszukiwań Chilona Chilonidesa – przebiegłego Greka, filozofa, lekarza i wróżbitę, a w rzeczywistości oszusta i człowieka bez skrupułów. Chilon, dowiedziawszy się od Winicjusza, że Ligia nakreśliła kiedyś na piasku znak ryby, odkrywa, że jest to symbol chrześcijan i to oni musieli pomóc jej w ucieczce. Postanawia przeniknąć do ich środowiska, by odnaleźć dziewczynę.

W świecie chrześcijan i przemiana Winicjusza

Chilon, udając chrześcijanina, nawiązuje kontakt ze starszym wyznawcą Chrystusa, Eurycjuszem, od którego dowiaduje się o miejscach spotkań gminy. Jednocześnie rozpoznaje wśród chrześcijan Glauka, lekarza, którego niegdyś zdradził, wydając go i jego rodzinę rozbójnikom. Obawiając się zemsty, namawia Winicjusza, by ten pomógł mu pozbyć się Glauka, sugerując, że Glaukus może być przeszkodą w odnalezieniu Ligii. Przekonuje też siłacza Urbana (który w rzeczywistości jest Ursusem), że Glaukus jest zdrajcą chrześcijan i zamierza ich wydać cezarowi, zlecając mu zabójstwo Glauka.

Winicjusz wraz z Chilonem i gladiatorem Krotonem udają się na nocne zgromadzenie chrześcijan w Ostrianum, gdzie spodziewają się odnaleźć Ligię. Tam są świadkami kazania Piotra Apostoła, którego proste, ale pełne mocy słowa o miłości, przebaczeniu i życiu wiecznym robią na Winicjuszu pewne wrażenie. Dostrzegają Ligię i Ursusa. Postanawiają śledzić dziewczynę i porwać ją z domu, w którym się ukrywa.

Próba porwania kończy się tragicznie. Kroton ginie w walce z Ursusem, a Winicjusz zostaje ciężko ranny. Nieprzytomnego Rzymianina chrześcijanie, w tym Ligia i Glaukus (który okazuje się lekarzem), zabierają do swojego domu i otaczają opieką. Winicjusz, odzyskawszy przytomność, jest zdumiony ich miłosierdziem. Przysięga, że nie będzie już ścigał Ligii. Podczas rekonwalescencji, pod troskliwą opieką Ligii, której uczucia do niego również zaczynają się budzić, oraz pod wpływem rozmów z Piotrem Apostołem i Pawłem z Tarsu, Winicjusz przechodzi głęboką przemianę wewnętrzną. Zaczyna rozumieć naukę chrześcijan, która początkowo wydawała mu się niezrozumiała i sprzeczna z rzymskim sposobem życia. Poznaje siłę przebaczenia, gdy Glaukus i Ursus darowują życie Chilonowi, który ich zdradził i chciał ich śmierci. Miłość do Ligii staje się dla niego czymś więcej niż tylko fizycznym pożądaniem; pragnie jej duszy i szczęścia.

Ligia, mimo odwzajemnianego uczucia, boi się swojej miłości do poganina i za radą surowego Kryspusa postanawia opuścić dom Miriam, by uniknąć pokusy. Piotr Apostoł i Paweł z Tarsu pocieszają ją, tłumacząc, że miłość sama w sobie nie jest grzechem, ale Winicjusz musi prawdziwie przyjąć Chrystusa.

Powrót Nerona i groźba pożaru Rzymu

Winicjusz, wróciwszy do swojego domu, czuje pustkę i tęsknotę za Ligią. Zaczyna inaczej traktować swoich niewolników, okazując im łaskę i przebaczenie, co jest efektem jego wewnętrznej przemiany. Petroniusz nie rozumie zmiany w siostrzeńcu, upatrując w tym wpływu „czarów” chrześcijańskich. Sam Petroniusz wyznaje Winicjuszowi, że wyzwolił potajemnie swoją ukochaną niewolnicę Eunice i zapisał jej majątek.

Neron powraca do Rzymu, ale szybko zaczyna planować wyjazd do Achai. Podczas składania ofiary w świątyni Westy traci przytomność, a ratuje go Winicjusz. Cezar, niezadowolony z Rzymu, wyraża pragnienie zobaczenia płonącego miasta, co dałoby mu natchnienie do napisania poematu o pożarze Troi. Tygellinus, rywal Petroniusza o wpływy u Nerona, podchwytuje ten pomysł. Winicjusz, przeczuwając niebezpieczeństwo, prosi Ligię, aby przeniosła się do domu Aulusów.

Przed planowanym wyjazdem do Ancjum, Winicjusz spotyka się z Ligią. Wyznaje jej, że wierzy w Chrystusa i pragnie przyjąć chrzest z rąk Piotra Apostoła w jej obecności. Oboje otrzymują błogosławieństwo od Piotra. Winicjusz, jako dowód zmiany, wyzwala część swoich niewolników.

Pożar Rzymu i prześladowania chrześcijan

Podczas pobytu dworu w Ancjum, Neron, podjudzany przez Tygellinusa i zainspirowany krytyką Petroniusza dotyczącą braku realizmu w jego poemacie o Troi, coraz poważniej myśli o podpaleniu Rzymu. Petroniusz, chcąc zapewnić szczęście Winicjuszowi i Ligii, uzyskuje od Nerona zgodę na ich małżeństwo i obdarowuje Winicjusza naszyjnikiem z opali dla Ligii, co rozwściecza Poppeę.

Nagle przybywa wiadomość: Rzym płonie!. Neron jest podekscytowany perspektywą zobaczenia płonącego miasta na własne oczy. Winicjusz, zrozpaczony, pędzi do Rzymu, by ratować Ligię, obawiając się, że ogień dosięgnie Zatybrze, gdzie ukrywają się chrześcijanie. Dowiaduje się, że pożar wybuchł przy Wielkim Cyrku, ale szybko się rozprzestrzenia i że jest to podpalenie na rozkaz cezara.

W płonącym mieście panuje chaos, przemoc i grabież. Winicjusz z trudem przedostaje się na Zatybrze, ale dom Linusa, gdzie spodziewał się znaleźć Ligię, jest pusty. Wyczerpany i poparzony, traci przytomność, a ratują go chrześcijańscy robotnicy, którzy burzą domy, by powstrzymać ogień. Od Chilona dowiaduje się, że Linus, Piotr i prawdopodobnie Ligia z Ursusem schronili się w Ostrianum. Winicjusz odnajduje ich podczas kazania Piotra Apostoła i na swoją prośbę zostaje ochrzczony.

Neron wraca do Rzymu i z tarasu pałacu, przy dźwiękach lutni, deklamuje pieśń o płonącej Troi, napawając się widokiem zniszczenia. Tłum jest wzburzony, domyślając się, kto jest sprawcą pożaru. Petroniusz uspokaja lud obietnicami odbudowy miasta, rozdawnictwa zboża i organizacji wielkich igrzysk.

Aby odwrócić od siebie gniew ludu, Neron, za radą Tygellinusa i Poppei, postanawia znaleźć kozła ofiarnego. Wybór pada na chrześcijan, oskarżonych o podpalenie Rzymu. Chilon Chilonides, pałający żądzą zemsty na Winicjuszu za wcześniejszą chłostę oraz na chrześcijanach, składa fałszywe zeznania przed Neronem, oskarżając ich o najgorsze zbrodnie, w tym o rzucenie uroku na zmarłą córkę cezara przez Ligię, oraz wskazując miejsca ich pobytu. Petroniusz próbuje jeszcze odwieść Nerona od tego planu, apelując do jego próżności, ale ponosi klęskę. Rozpoczynają się masowe aresztowania chrześcijan, w tym Ligii. Winicjuszowi udaje się na krótko przekupić strażników, by zapewnić jej względne bezpieczeństwo w więzieniu, ale jego próby uwolnienia jej spełzają na niczym.

Igrzyska śmierci i męczeństwo

Rozpoczynają się okrutne igrzyska. Chrześcijanie, odziani w skóry zwierząt, są rzucani na pożarcie dzikim psom i lwom na arenie amfiteatru. Widok krwi i poszarpanych ciał napełnia Rzymian dziką satysfakcją, a Nerona inspiruje do śpiewu. Piotr Apostoł błogosławi umierającym. Winicjusz z trudem znosi widok kaźni, obawiając się o los Ligii.

Kolejne dni przynoszą nowe formy tortur: chrześcijanie są zmuszani do walk gladiatorskich, odgrywają role w mitologicznych scenach kończących się śmiercią, są krzyżowani. Wśród ukrzyżowanych jest Kryspus, który przed śmiercią przeklina Nerona. Kulminacją okrucieństwa jest widowisko w ogrodach Nerona, gdzie chrześcijanie, obwiązani smoloną słomą, służą jako płonące pochodnie oświetlające nocną orgię. Chilon, widząc wśród płonących Glauka, który przebacza mu przed śmiercią, doznaje wstrząsu. Zrozpaczony, publicznie oskarża Nerona o podpalenie Rzymu i wyznaje wiarę w Chrystusa. Zostaje ochrzczony przez Pawła z Tarsu, a następnie aresztowany i torturowany. Następnego dnia, z połamanymi nogami i wyrwanym językiem, umiera na krzyżu na arenie, a niedźwiedź, który miał go pożreć, łasi się u jego stóp. Jego śmierć robi wrażenie na tłumie.

Ocalenie Ligii i Ursusa

Winicjusz, dzięki przebraniu i przekupstwu, dostaje się do więzienia, gdzie odnajduje Ursusa i ciężko chorą na gorączkę więzienną Ligię. Petroniusz, wykorzystując ostatnią szansę, podczas uczty u Nerona, przypomina cezarowi o jego zgodzie na ślub Winicjusza z Ligią, argumentując, że jako zakładniczka królewska została bezprawnie uwięziona. Neron, choć niechętnie, przyznaje mu rację i zapowiada, że ostateczna decyzja zapadnie nazajutrz w amfiteatrze, co Petroniusz odczytuje jako zły znak.

Podczas ostatniego dnia igrzysk, na arenę zostaje wypuszczony potężny tur germański, do którego rogów przywiązana jest naga, nieprzytomna Ligia. Ursus, który miał zginąć z rąk gladiatorów, widząc swoją panią w śmiertelnym niebezpieczeństwie, rzuca się na zwierzę i w nadludzkim wysiłku skręca mu kark. Tłum, poruszony jego siłą i oddaniem oraz widokiem Winicjusza okrywającego togą ciało ukochanej, żąda ułaskawienia dla całej trójki. Nawet augustianie i dowódca pretorian wznoszą kciuki w geście łaski. Neron, obawiając się gniewu ludu, ustępuje i ułaskawia ich.

Zakończenie losów bohaterów

Ligia, pod opieką lekarza i Winicjusza, powoli wraca do zdrowia w domu Petroniusza. Petroniusz radzi Winicjuszowi, by jak najszybciej wywiózł ją na Sycylię, obawiając się zemsty Tygellinusa. Tymczasem pretorianie poszukują Piotra i Pawła z Tarsu. Winicjusz ostrzega apostołów. Piotr, namawiany przez wiernych do ucieczki, opuszcza Rzym. Jednak u bram miasta spotyka widzenie Chrystusa. Na pytanie „Quo vadis, Domine?” (Dokąd idziesz, Panie?), słyszy odpowiedź: „Gdy ty opuszczasz lud mój, do Rzymu idę, by mnie ukrzyżowano raz wtóry”. Piotr zawraca. Wkrótce obaj apostołowie zostają pojmani. Piotr ginie na wzgórzu watykańskim, ukrzyżowany głową w dół na własną prośbę, a Paweł zostaje ścięty mieczem.

Winicjusz i Ligia znajdują szczęście i spokój na Sycylii, żyjąc wśród chrześcijan. Petroniusz, czując, że jego wpływy na dworze Nerona maleją i że grozi mu niechybna śmierć z ręki cezara, postanawia uprzedzić wyrok. Organizuje wytworną ucztę, podczas której odczytuje zgromadzonym przyjaciołom list do Nerona, pełen drwiny z jego rzekomych talentów i wyliczenia jego zbrodni. Następnie, w towarzystwie ukochanej Eunice, która dobrowolnie dzieli jego los, oboje popełniają samobójstwo, podcinając sobie żyły. Umierają spokojnie, rozmawiając o sztuce i pięknie.

Epilog

Panowanie Nerona dobiega końca. Buntują się przeciw niemu kolejne legie. Opuuszczony przez wszystkich, ucieka z Rzymu i przy pomocy wyzwoleńców popełnia samobójstwo, gdy dowiaduje się, że senat wydał na niego wyrok śmierci. Jego ciało zostaje spalone przez wierną Akte.

Mijają lata, a na miejscu męczeńskiej śmierci Piotra wznosi się potężna bazylika, symbol tryumfu chrześcijaństwa nad pogańskim Rzymem. A na małej kapliczce przy Via Appia widnieje napis: „Quo vadis, Domine?”.